De Pakjesdrager

Tijdens monumentendag op zaterdag 8 september 2018 bracht ik een bezoek aan de Fraeylemaborg in Slochteren. In de eetkamer van de borg hangt rechts naast de deur een schilderij van Hendrik Willem Mesdag 1831-1915. De man op het schilderij draagt een koffer met in het midden een stikker met de tekst “A. M. van Houten Groningen” en rechts daarboven een kleine stikker met de tekst Utrecht 108.

Vanwege mijn belangstelling voor de familie van Houten werd mijn nieuwsgierigheid gewekt en ben ik na thuiskomst in mijn database op zoek gegaan naar een “van houten” die voldeed aan de initialen A.M. Van alle van Houtens die in mijn database voorkomen, bleek alleen Anna Margaretha van Houten 1846-1899, de jongste zus van Sientje van Houten, hieraan te voldoen.

Van de conservatrice Henny van Harten van het museum Fraeylemaborg, had ik inmiddels  aanvullende informatie over het schilderij ontvangen. Zij attendeerde mij op een catalogus van de tentoonstelling “Mesdags uit de familie” die in 2015 in museum Panorama Mesdag werd gehouden. Gelukkig bleek de catalogus nog verkrijgbaar te zijn, en had ik het de volgende dag al in huis. Tot mijn verrassing vond ik op bladzijde 39 een afbeelding van de pakjesdrager, want zo bleek het schilderij te heten. De begeleidende tekst bevestigde mijn vermoeden dat de koffer aan Mesdag zijn schoonzusje Anna Margaretha van Houten toebehoorde. Mesdag blijkt de pakjesdrager ter herinnering aan haar bezoek in Brussel omstreeks 1868 geschilderd te hebben. De dame links op het schilderij die door Mesdag maar gedeeltelijk in beeld werd gebracht zal dan ongetwijfeld de eigenaresse van de koffer zijn.

De kleine stikker in de rechter bovenhoek van de koffer met de tekst “Utrecht 108” zal betrekking hebben op de trein met treinnummer 108 van of naar station Utrecht. Volgens de spoorwegkaart van Nederland uit 1868 zal Anna eerst vanaf Groningen met de trein via Leeuwarden, Zwolle, Utrecht naar Rotterdam zijn gereisd. Vervolgens met de boot van Rotterdam naar Moerdijk om van daaruit haar reis te hebben voortgezet met de trein via Roosendaal en Antwerpen naar Brussel. Waar ze op het toenmalige Noordstation zal zijn gearriveerd.

De spoorwegkaart van Nederland van 1868/1869 met daarop in rood aangegeven treinreis van Anna Margaretha van Houten. De bootreis van Rotterdam naar Moerdijk is in blauw aangegeven.

Noordstation aan het huidige Rogierplein met op de voorgrond de octrooigracht. Lithografie van Canelle, omstreeks 1855. In 1952 werd iets noordelijker een nieuw station gebouwd, waarna het oude station werd afgebroken

Een gedeelte van “Plan instantane de la ville Bruxelles 1875-1876”, een oude plattegrond van Brussel. Links op de kaart twee rode vierkantjes, de huizen waar de familie Mesdag heeft gewoond en rechtsonder het noordstation met daarboven de botanische tuin.

Aangekomen op het Noordstation, met de allure van een renaissancepaleis, van architect François Coppens, 1799-1873, aan Het Karel Rogierplein, was het nog slechts 20 minuten lopen naar de  de Rue Rogier. Maar mogelijk zullen ze het grootste gedeelte met de paardentram hebben afgelegd, die in 1870 door een mechanische versie werd vervangen.

Het zal een mooie zomerse dag in 1868 geweest zijn toen Hendrik Willem Mesdag zijn schoonzusje op Station du Nord verwelkomde. Na het zoeken van een kruier (pakjesdrager) om de bagage van Anna te dragen besloten ze over de boulevard langs de botanische tuin naar huis te wandelen waar Sientje en de kleine Klaas al met een vers gezette pot thee op hen zaten te wachten. Mesdag maakte nog even vlug een schets toen Anna met de pakjesdrager langs de fraaie balustrade voorbij liep. Een mooi onderwerp voor een nieuw schilderij zo dacht hij. En mogelijk heeft Anna nog kunnen zien hoe hij het schilderij dat hij “De pakjesdrager” noemde voltooide. Mesdag schilderde de dame, links op het schilderij in het voorbijgaan, slechts voor de helft, kennelijk om te benadrukken dat het om de pakjesdrager gaat die zijn opdrachtgeefster naar haar bestemming volgt. Als hij de dame had weggelaten zou dit de dynamiek van een reizende dame niet ten goede komen en zou het slechts een man met koffer zijn. En om het moment van voorbijgaan uit te drukken zal hij de dame (schoonzusje) maar gedeeltelijk hebben geschilderd. Zijn doel zal dan ook eerder het schilderen van een tijdsbeeld dan van een weloverwogen compositie zijn geweest. Een andere mogelijkheid zou kunnen zijn dat het schilderij oorspronkelijk groter is geweest en het linker deel er om onbekende reden is afgesneden. Dit blijkt niet het geval te zijn, want aan de achterkant zijn op de linkerzijde van het doek geen verfsporen te zien. 

Ook de beroemde schilder Paul Gauguin 1848-1903 gebruikte 18 jaar later deze als vernieuwend beschoude compositie waarbij niet alle personen volledig in beeld werden gebracht. Mede door het kiezen van een compositie als ware het door een camera vastgelegd oogstte Gauguin op de 3^e wereldtentoonstelling in Parijs (1889) veel succes met zijn schilderij “Bretonnes causant, ou La Danse des quatre Bretonnes”. 

Bretonnes causant, ou La Danse des quatre Bretonnes, Paul Gauguin, Breton 1886

Door het ongewone perspectief van de compositie en de stilistische innovaties is dit schilderij is de belangrijkste van de schilderijen die Gauguin tijdens zijn eerste verblijf in Bretagne heeft gemaakt (bron: https://www.aparences.net/periodes/post-impressionnisme/paul-gauguin/).

De boulevard met zijn fraaie balustrade langs de in 1826 aangelegde botanische tuin vlak bij het Noordstation in Brussel

De Rue Rogier gezien vanaf de Haachtsesteenweg omstreeks 1900.

 In 1867 verhuisde het gezin Mesdag van de Rue Rogier naar de Rue Van De Weyer nr. 70, waar ze tot mei 1869 bleven wonen.

De Van De Weyer straat omstreeks 1900.

Afbeelding rechts: Als de nummering van de huizen van Rue Vande Weyer nog hetzelfde zijn is dit het huis waar de familie Mesdag Anna Margaretha van Houten gastvrij zal hebben verwelkomt.

Het is zeer opmerkelijk dat er in de vele publicaties betreffende de familie van Houten in tegenstelling tot andere kunstzinnige leden van de familie niet over Anna Margaretha wordt geschreven. In De Telegraaf van 13 mei 1895 verscheen een advertentie betreffende De driejaarlijksche van "Pictura" te Groningen. Zoals op de volledige catalogus van deze tentoonstelling te zien is exposeerde zowel Anna Margaretha van Houten als haar zus Sientje Mesdag- van Houten en haar man Hendrik Willem Mesdag op deze tentoonstelling.

In de “Lijst van schilderijen van levende Nederlandsche Meesters, waarvan de tentoonstelling zal plaats hebben van wege het kunstlievend genootschap Pictura, te Groningen, gedrukt te Groningen bij J.B. Wolters, 1886” worden zowel van Gerrit als van Anna Margaretha schilderijen vermeld. Ook H.W. Mesdag staat er in met zijn schilderij “Boerendeel” voor de prijs van 2000 gulden.

Bloemen stilleven, 1881, Anna Margaretha van Houten. Mogelijk het schilderij met een toenmalige waarde van 200 gulden op de lijst van schilderijen van levende Nederlandse meesters, Pictura 1886.

Bron: http://www.askart.com/artist/Anna_Margareta_van_Houten/11198522/Anna_Margareta_van_Houten.aspx#

Bron: Werkgroep oud-heerenveen http://www.werkgroepoudheerenveen.nl/8-cat-fotos-met-een-verhaal/70-w49

Overlijdensakte:

In het jaar eenduizend achthonderd negen en negentig, den achtentwintigsten dag der maand juli zijn voor ons ondergetekende, ambtenaar van den burgerlijken stand der gemeente Schoterland, provincie Friesland verschenen: Henri Paul Emile de la Roche Busé oud twee en twintig jaren photograaf wonende te het Meer en Jacob Tonkens oud negen en zeventig jaren zonder beroep wonende te Groningen, welke ons verklaard hebben dat Anna Margaretha van Houten, oud twee en vijftig jaren, zonder beroep, geboren en wonende te Groningen, ongehuwd, dochter van Derk van Houten en Barbara Elisabeth Meihuizen, beide overleden, in leven echtlieden, op den zevenentwintigsten dag der maand juli dezes jaars des namiddags ten half zes ure te het Meer is overleden.

Advertenties van haar familie, vrienden en vriendinnen na haar overlijden, met de gezamenlijke dankbetuiging voor de vele bewijzen van deelnemingen. De initialen van haar vriendin Hermina Ulrieka Alida Guttinger zijn daarbij fout afgedrukt.

Het gezin van Houten – Meihuizen

De familie Van Houten woonde aan de zuidzijde van het nog niet gedempte Damsterdiep,  enigszins afgesloten van de stad Groningen, tezamen met hun oostelijke buren, de familie Tonkes, later Van Klooster. Aan de overzijde was geen bebouwing. Naar het westen liep een voetpad, 'ons padje', over de zuidelijke dijk van het Damsterdiep met een smal bruggetje over de nu nog ten westen van het familiehuis liggende kolk, zijnde een restant van een balkengat (Bron: Gerrit van Houten, blz.124).

Damsterdiep 215 : houthandel firma D. van Houten : met woonhuis, oude houtschuur en dubbele knechtenwoning (kort voor afbraak) met op de achtergrond het huis van de familie Tonkes.

     Derk van Houten, zoon van Hindrik Sebes van Houten en Grietje Derks Tonkens, houtzaagmolenaar, houthandelaar, lid van de gemeenteraad te Groningen en lid van de provinciale staten van Groningen, is geboren op woensdag 14 maart 1810 te 't Waar (GR), is overleden op donderdag 16 juni 1864 te Groningen (GR). Derk werd 54 jaar, 3 maanden en 2 dagen.

Op 14 mei 1831 droeg Jacob Cardinaal de "houtzaagmolen, met de daarby voorhanden zynde gereedschappen, benevens een woonhuis en twee knegtenwoningen, een houtschuur en ruim een bunder eigen land, uitvaart hebbende op de Boerenmandeweg, alles op vry eigen grond, staande en gelegen buiten de Steentilpoort aan het Damsterdiep, zuidzyde, by, en onder Groningen", voor 11.000 gulden over aan Derk van Houten en diens echtgenote Barbara Elizabeth Meihuizen (notariële archieven nr. 102, 1831/172). Derk van Houten bracht de door hem aangekochte zaak en vooral de handel in balken tot grote bloei; bij zijn overlijden op 16 juni 1864 kon hij dan ook elk van zijn zeven kinderen een bedrag van 60.000 gulden nalaten.

Derk trouwt op woensdag 8 september 1830 te Hoogezand (GR) op 20-jarige leeftijd met de 21-jarige Barbara Elizabeth Meihuizen, dochter van Samuel Samuels Meihuizen en Sientje Jakobs Mulder. Barbara is geboren op vrijdag 20 januari 1809 te Hoogezand (GR), is overleden op zaterdag 11 juli 1857 te Groningen (GR). Barbara werd 48 jaar, 5 maanden en 21 dagen.

Van Derk en Barbara zijn negen kinderen bekend:

1   Hindrik van Houten is geboren op maandag 5 september 1831 te Groningen (GR), is overleden op woensdag 21 maart 1832 aldaar. Hindrik werd 6 maanden en 16 dagen.

2   Hindrik van Houten, houthandelaar, lid van de gemeenteraad te Groningen, lid van de provinciale staten van Groningen en tekenaar, is geboren op zaterdag 16 februari 1833 te Groningen (GR), is overleden op zondag 6 mei 1883 aldaar. Hindrik werd 50 jaar, 2 maanden en 20 dagen. Hindrik trouwt op donderdag 18 augustus 1864 te Almelo (OV) op 31-jarige leeftijd met de 24-jarige Alida Cornelia Christina ten Bruggencate, dochter van Gerrit Simon ten Bruggenkate en Alida Gerrits Sonnevelt. Alida is geboren op woensdag 29 juli 1840 te Almelo (OV), is overleden op dinsdag 4 december 1923 te Groningen (GR). Alida werd 83 jaar, 4 maanden en 5 dagen.

3   Sientje van Houten, kunstschilderes, is geboren op dinsdag 23 december 1834 te Groningen (GR), is overleden op zaterdag 20 maart 1909 te 's-Gravenhage (ZH). Sientje werd 74 jaar, 2 maanden en 25 dagen. Sientje trouwt op woensdag 23 april 1856 te Groningen (GR) op 21-jarige leeftijd met de 25-jarige Hendrik Willem Mesdag, zoon van Klaas Mesdag en Johanna Willemina van Giffen. Hendrik, effectenhandelaar, graanhandelaar en kunstschilder, is geboren op woensdag 23 februari 1831 te Groningen (GR), is overleden op zaterdag 10 juli 1915 te 's-Gravenhage (ZH). Hendrik werd 84 jaar, 4 maanden en 17 dagen.

Hendrik en Sientje kregen voor hun zilveren huwelijk van de leden van de Hollandsche Teeken Maatschappij een album met aquarellen en tekeningen. Mesdag heeft hiervan een blad apart ingelijst, namelijk Moederliefde (1881), geschilderd door zijn vriend en achterneef Sir Lawrence Alma Tadema. Na de dood van H.W. Mesdag werd het blad in 1919 samen met andere kunst uit zijn bezit geveild, terwijl het album bij zijn zwager Samuel van Houten 1837-1930 belandde. Deze schonk het album aan zijn kunstzinnige dochter Barbara van Houten 1862-1950. Zij gaf het in 1931 aan het Groninger Museum. De Alma Tadema bleef echter nog lang in onbekend particulier bezit. Nu, na ruim tachtig jaar, was het Groninger Museum in de gelegenheid om dit blad aan te schaffen. Sindsdien is het album weer compleet. Ter aanleiding  hiervan  presenteert het Groninger Museum vanaf 11 juni 2016 alle bladen uit dit album in de  tentoonstelling “De vrienden van Mesdag”.

4   Samuel van Houten, advocaat, wethouder, lid van de tweede en eerste kamer der Staten-Gener en minister van binnelandse zaken, is geboren op vrijdag 17 februari 1837 te Groningen (GR), is overleden op dinsdag 14 oktober 1930 te 's-Gravenhage (ZH). Samuel werd 93 jaar, 7 maanden en 27 dagen. Samuel trouwt op zaterdag 29 juni 1861 te Meppel (DR) op 24-jarige leeftijd (1) met de 21-jarige Elisabeth van Konijnenburg, dochter van Jan van Konijnenburg en Wilhelmina Theodora van Wichen. Elisabeth is geboren op zondag 25 augustus 1839 te Frederiksoord (DR), is overleden op zondag 16 juni 1872 te 's-Gravenhage (ZH). Elisabeth werd 32 jaar, 9 maanden en 22 dagen. Samuel trouwt op dinsdag 3 juni 1873 te Leer (Ostfr.) op 36-jarige leeftijd (2) met de 22-jarige Hermina Leendertz, dochter van Jacob Leendertz en Engelina Mesdag. Hermina is geboren op vrijdag 18 oktober 1850 te Mensingeweer (GR), is overleden op zaterdag 13 november 1886 te Wiesbaden (DEU). Hermina werd 36 jaar en 26 dagen.

5   Grietje van Houten is geboren op vrijdag 8 maart 1839 te Groningen (GR), is overleden op donderdag 9 mei 1907 aldaar. Grietje werd 68 jaar, 2 maanden en 1 dag. Grietje trouwt op woensdag 10 april 1861 te Groningen (GR) op 22-jarige leeftijd met de 22-jarige Izaac Jan (Blaupot) ten Cate, zoon van Steven Izaks Blaupot ten Cate en Sina Jans Romkes. Izaac, advocaat, lid van de gemeenteraad te Groningen en lid van de provinciale staten van Groningen, wonende te Groningen (GR), is geboren op zondag 20 mei 1838 te Akkrum (FR), is overleden op woensdag 10 mei 1876 te Vries (DR). Izaac werd 37 jaar, 11 maanden en 20 dagen.

6   Elisabeth Barbara van Houten is geboren op dinsdag 26 januari 1841 te Groningen (GR), is overleden op donderdag 26 september 1912 aldaar. Elisabeth werd 71 jaar en 8 maanden. Elisabeth trouwt op woensdag 19 september 1860 te Groningen (GR) op 19-jarige leeftijd met de 27-jarige Jan ten Bruggen Cate, zoon van Bernardus ten Bruggen Cate en Johanna Berendina Aleida ten Bruggen Cate. Jan, predikant, wonende te Noordbroek (GR), is geboren op maandag 15 juli 1833 te Almelo (OV), is doopsgezind gedoopt, is overleden op donderdag 2 februari 1871 te Noordbroek (GR). Jan werd 37 jaar, 6 maanden en 18 dagen.

7   Jakob van Houten, houthandelaar en lid van de gemeenteraad te Groningen, wonende te Groningen (GR), is geboren op woensdag 19 oktober 1842 aldaar, is overleden op vrijdag 27 maart 1903 aldaar. Jakob werd 60 jaar, 5 maanden en 8 dagen. Jakob trouwt op donderdag 8 maart 1866 te Deventer (OV) op 23-jarige leeftijd met de 20-jarige Sjuwke Maria Bussemaker, dochter van Gerrit Bussemaker en Geertruida. Sjuwke is geboren op maandag 3 november 1845 te Deventer (OV), is overleden op dinsdag 1 januari 1901 te Groningen (GR). Sjuwke werd 55 jaar, 1 maand en 29 dagen.

8   Sebo van Houten is geboren op zaterdag 14 juni 1845 te Groningen (GR), is overleden op dinsdag 25 augustus 1846 aldaar. Sebo werd 1 jaar, 2 maanden en 11 dagen.

9   Anna Margaretha van Houten, kunstschilderes, wonende te Groningen (GR), is geboren op woensdag 7 oktober 1846 aldaar, is overleden op donderdag 27 juli 1899 te Schoterland (FR) ongehuwd. Anna werd 52 jaar, 9 maanden en 20 dagen.