Kost- en Dagschool te Spannum

Foto boven: De bewoners van de internaat voor hun in 1876 gebouwde kostschool. De foto is voor 1905 genomen door de Winsumer schilder/fotograaf H. Hovinga.

De school werd in 1876 door ds. Johannes Krull(1830-1910) gesticht. Hij is geboren te Nijenga, stond als Ned. Herv. predikant vanaf 1853 tot 1868 te Oppenhuizen en van 1870 tot aan zijn emeritaat in 1893 te Spannum. Zijn kinderen waren op de kostschool "De Tafelberg" in Oosterbeek geweest en hij vond, dat de Friese dochters van christelijke huize ook zo'n opleiding behoefden. De kerkelijke gemeente Spannum-Edens was rijk en dominee was van oordeel, dat er van de aardse goederen best wat verkocht mocht worden ten einde er goede werken mee te verrichten. Hij vond de kerkvoogden bereid uit de aanzienlijke kerkgoederen van Spannum geld beschikbaar te stellen voor de bouw en inrichting van de kostschool. En in 1876 werd aan de tegenwoordige Tsjerkebuorren in Spannum een fors gebouw neergezet. Dat er niet op kosten werd bespaard blijkt uit het laten ontwerpen van de tuin door de succesvolle tuinarchitect Gerrit Vlaskamp (1834-1906). Over Gerrit Vlaskamp is onlangs bij van Gorcum een prachtig boek verschenen "Het prieel op de heuvel" door Aly van der Mark, ISBN 978 90 232 5164 4.

"Nietwaar, wat wordt in onze dagen veel voor de weelde uitgegeven . Ik treed niet in bijzonderheden. Maar ik vraag toch:  zou het niet beter zijn als men een deel daarvan gebruikte om zijn dochters te versieren met een weinig wetenschap en Christelijke beschaving? Men leert niet licht te veel. Temeer is in onze dagen behoefte aan waarachtige Christelijke ontwikkeling. nu men ook ten plattelande de beschaving in kleeding, sommige zeden en manieren langzamerhand op allerlei wijze begint na te volgen. Kome weldra bij het uitwendige ook het inwendige." 

Zo sprak dominee Krull (foto boven) op 4 oktober 1876 bij de inwijding van de kostschool in de Ned. Hervormde kerk te Spannum.

Hij genoot in zijn tijd groot aanzien. Zo schreef hij een Catechismus over den troost die is in Christus (1860). Hiervan zijn inmiddels 13 drukken verschenen. Er was plaats voor een twintigtal meisjes, die er intern verblijf hielden. Het was naar onze huidige begrippen maar een bescheiden opzet, maar men had toen niets anders. Landbouwhuishoudscholen bestonden nog niet en het bezoeken van middelbare scholen door meisjes gold als ongehoord. 

Foto Links en rechts: De ingang van de kerk met er boven de stichtelijke tekst "Hier wordt het heilig woord van onzen God gehoord, Zijn groote Naam geprezen. Kom vrij o zondaar! - Kom! Betreed dit heiligdom! God wil uw uw Vader wezen. Door deze ingang zijn vele meisjes van de kostschool zondags ter kerke gegaan.

Ds. Krull te Spannum zei, voordat hij de gemeente Ps. 119:1 liet zingen: ‘Gemeente, velen onder u zingen altijd: 
Welzalig zijn d’ oprechten van gemoed / die ongeveer des Heeren wet betrachten; 
maar er staat toch heus: ongeveinsd!’ (uit: Kerkgeschiedenis, weblog van Martijn de Groot)

Het christelijke element stond bij alles voorop.

De bijbelse geschiedenis was een belangrijk vak, en er werd geregeld gelezen, gezongen, gebeden en gesproken "van den Zaligmaker van zondaren". Afgestemd op meisjes uit de boerenstand. Dominee Krull verzette zich tegen de bekrompen opvatting dat boerendochters aan al deze geleerdheid niets zouden hebben. Waarom moet een predikantsdochter wel beschaafd zijn en een boerendochter niet. Veel pupillen kwamen uit Friesland, maar ook andere provincies waren vertegenwoordigd, vooral Groningen was met 66 leerlingen in de periode 1876-1905 goed vertegenwoordigd. De meisjes kwamen hoofdzakelijk uit de gegoede orthodox-hervormde boerenstand. In 1893 toen Mej. Hoek hoofd was kostte het verblijf op de kostschool 400 gulden. Dit komt overheen met een zeer goed jaarinkomen van een landarbeider in die tijd. De meisjes hadden een eigen, speciaal voor hun geplaatste bank in de kerk van Spannum. Een elitaire bedoening dus, vandaar dat kritiek niet uitbleef. 

In het Friesch Volksblad, dat geredigeerd werd door Oebele Stellingwerf en Waling Dykstra, verscheen een lied , te zingen op de wijze van "Wat hebben wij ganzen voor kleeren toch aan"

Wat hebben wij Spannumers nu voor een school?
Op die school. 
Daar zal men van een boerenmeid
Een juffer maken, zoo men zeit.
Heel gezwind
Groeit een dame uit 't boerenkind.

Hoe werkt men dit wonder op zulk een school? 
Op zoo'n school?
Daar leert men met wat Nederlandsch, 
Wat Engelsch, Duitsch, vooral het Fransch, 
En ziedaar, 
Dan is men al bijna klaar.

Wat leert men nog meer op deez' wonderschool? 
Op deez' school, 
Daar leert men ook muziek en zang, 
Doch voor 't  dansen is men bang. 
Schoon elk weet,
Dat David ook aan dansen deed.

Het Friesch Volksblad had het niet begrepen op het rechtzinnige  ijveren  voor de gegoede stand. Er kwam ook  praktische kritiek los. Een Harlinger boterkoopman  maakte zich in een  ingezonden stuk kwaad, omdat de meisjes wel goede manieren, huishouden, handwerken en moderne talen leerden, maar niet het botermaken. En dat er een kostschool moest komen, pleitte ook niet voor de moeders van de meisjes.  Ds. Krull en de zijnen trokken zich er niets van aan en er bleek al spoedig, dat de school in een behoefte voorzag. Rijke boeren stuurden er hun kinderen ook naar toe en spoedig moest het internaat worden uitgebreid. Ene freule Louise Jacqueline van Aarsen uit Groningen was de eerste directrice, die zich overigens bescheiden juffrouw liet noemen. De meisjes stonden 's morgens om half zeven op, en pas om zeven uur 's avonds was het afgelopen, waarna er tot negen uur nuttige handwerken werd bedreven. Tussen de middag mochten ze een uurtje uit wandelen, keurig in rotten van drie, uiteraard onder toezicht van hun lerares. Vooral de Franse taal werd belangrijk gevonden. De gevorderde leerlingen mochten door de week alleen maar Frans spreken. Wie betrapt werd op conversatie in het Nederlands, kreeg een koordje om de hals met daaraan een sleutel. De draagster van de boeteketting mocht dan helemaal niets meer zeggen tot het ogenblik waarop zij een medeleerlinge betrapte op het clandestiene gebruik van de Nederlandse taal. Die moest dan het kruis verder dragen. Het Fries was uiteraard helemaal taboe. Op zondag was het Nederlands weer toegestaan. Ds. Krull kwam dan preken en de meisjes  moesten na de dienst een uittreksel van de preek maken in aanwezigheid van de directrice. Een doodenkele keer maakten de meisjes een uitstapje naar Wommels en dat was een ware attractie. De jongens van Spannum en omstreken kregen geen kans de vrouwenburcht binnen te dringen. De enige man die zij op afstand wel eens zagen was de overjarige tuinman, die ook huishoudelijke klusjes opknapte waarvoor de jongedames te fijn gebouwd waren. Contact met de bevolking van Spannum was er al evenmin. Zelfs als ze naar de kerk gingen kwamen ze apart te zitten. De school heeft florissante jaren gekend, maar rond de eeuwwisseling veranderde er nogal wat, ook op het Friese platteland. In 1905 werd het internaat wegens gebrek aan belangstelling gesloten.

Bovenstaande tekst is voornamelijk ontleend aan een Brochure uit 1877 over Spannum, oorspronkelijk gepubliceerd in het Sneker Nieuwsblad, en vervolgens op 1 september 1967 in het Bolswarder Nieuwsblad. En aan het artikel "De internaatdames van Spannum" in de Leeuarder Courant van 21 november 1978.

Yn Spannum stie fan 1876 oant 1905 in kostkoalle foar jongfammen stond er met vette letters boven een artikel die op 30 juli 1955 in de Leeuwarder Courant verscheen. Het artikel is in het Fries geschreven door de adjunct-directeur van de Fryske Akademy Dr. Ype Poortinga, schrijver en wetenschapper. 

Hierna volgt een vertaling van het complete artikel door Ds. Kornelis P. de Boer uit Almelo, aangevuld met zijn commentaar (in blauw gekleurde tekst):

In Spannum stond van 1876 tot 1905 een kostschool voor oudere meisjes/jonge ongehuwde vrouwen.

Vaak vind men in kleine nederzettingen, waar een school geen bestaansrecht heeft één of ander gebouw, waarin in het verleden onderwijs gegeven is. Het is verbazingwekkend in welke nederzettingen in het verleden een school geweest is, denk bijv. aan het dorpje Baayum of een gehucht halverwege Jislum en Genum. Soms zijn de vensters ternauwernood groter dan koeruitjes, maar aan het pakhuis of welke andere bestemming het gebouw ook heeft gekregen is duidelijk te zien wat in het verleden de bestemming van het gebouw was. Dat is echter niet zo gemakkelijk in Spannum, waar van een huis verteld wordt dat het in het verleden een kostschool is geweest. Het lijkt meer op een royaal renteniershuis zoals er in de vorige eeuw velen gebouwd zijn; een blokvormig huis dat aangeduid werd met de naam “slotsje” (kasteeltje). Men kan echter uit het feit van de extra ruimte bij dit Spannumer huis concluderen dat het toch een andere bestemming heeft gehad.

Foto boven: Het gebouw anno 2007

“Honderden meisjes/jonge vrouwen uit patricische, burgerlijke en boerenfamilies in en buiten Friesland zijn daar opgeleid” zo vertelt dr Wumkes in zijn artikel over dit internaat in deel IV van zijn boek “Paden fen Fryslân”. De school bestond van 1876 tot 1905. In dat laatste jaar was het gedaan met de bloei. Het was een vreemd element in een boerendorpje. De school werd geleid door een adellijke dame freule Louise Jacqueline van Naerssen. Het enige contact met het dorp bestond uit de geregelde zondagse kerkgang.

Wat was het doel van de school? Het was de geestelijke vader, de Spannumer dominee J. Krull, vaak opgevallen, dat meisjes uit het gegoede orthodoxe milieu onhandig en onvoldoende ontwikkeld waren. In het noorden was er voor dergelijke meisjes geen school; de situatie van het voortgezet onderwijs was toen natuurlijk heel anders dan vandaag. Volgens onze opvattingen was het (m.i. is daarmee de kostschool in Spannum bedoeld) een deftige huishoudschool, waarbij veel aandacht was voor de moderne talen en voor de godsdienstige opvoeding van de leerlingen.

Wumkes noemt een Nederlands spotlied en een zogenaamd ingezonden stuk van een leerlinge in het toen net opgerichte “Friesch Volksblad”, waarin een jonge meid uit Groningen zich er over beklaagt, dat zij zich verveelt in het gat dat Spannum is (Wumkes noemt de verzonnen briefschrijfster "Naomi neen Mara" Naomi (de lieflijke) is de schoonmoeder van Ruth uit het gelijknamige bijbelboek. Omdat zij haar beide zonen verloren heeft, wil zij later Mara (de bittere; de verbitterde) genoemd worden. Blijkbaar wilde Dijkstra duidelijk maken dat de leerlingen van de school verbitterd raken.). Hij (Wumkes) veronderstelt dat beide artikelen geschreven zijn door redacteur Waling Dijkstra, omdat hij als oud inwoner van Spannum (toen woonde hij al in Holwerd) heel goed over de situatie daar geïnformeerd was. De inhoud van die ingezonden stukken biedt geen reden tot deze conclusie. De mede-redacteur Oebele Stellingwerf woonde toen te Tzum; veel dichter bij Spannum dan Holwerd. Maar het staat wel vast dat Waling Dijkstra andere spottende artikelen over deze school in Spannum heeft geschreven. In het nummer van 15 Juli 1877 is een dialoog opgenomen dat van Waling-om (Waling-om, oom Waling, zo werd de schrijver Waling Dijkstra in de volksmond genoemd) moet zijn (het staat in een altijd door hem geschreven rubriek) . Daarin wordt gesproken over koekoeksjongen die geen ruimte overlaten voor de de eigen jongen van de vogel, die hen uitgebroed heeft.

“Zo, zo gaat dat zo”, zei één van de luisteraars. 
“dan ken ik hier in Spannum ook wel een koekoeksjong”.
“Ei, waar dan?”
“Daar”was het antwoord en de spreker wees naar de christelijke jongedames kostschool.
“Dat klopt wel”werd er gezegd. 
“Als men kijkt naar kerk en toren dan moet de conclusie zij n dat zij niet altijd krijgt wat het toekomt (m.i. staan kerk en toren hier als aanduiding van de hervormde gemeente of van het dorp) En die school roept altijd met open mond om voedsel precies als een koekoeksjong”.

Dit verwijst naar het feit, dat die school opgericht kon worden dankzij de steun van de rijke Spannumer hervormde gemeente. Echter daar ging het bij Waling Dijkstra niet om. In het vervolg van dit gesprek komen meer wezenlijke zaken aan de orde. Maar omdat hij dat veel helderder gezegd heeft in een ander artikel, zullen wij nu daaruit citeren. Dat is door hem geschreven in een verslag van zijn reis naar het Asser zendingsfeest in de zomer vòòr de opening van de school ( Fr. Volksblad 6 Aug. 1876). Nadat hij eerst over de rechtzinnige jongeren verteld heeft: ze weten zich niet te gedragen als ze naar “openbare” feesten gaan. (Waling Dijkstra was bepaald niet gereformeerd of orthodox hervormd; openbare feesten zijn feesten van het vrijzinnige volksdeel, dat zijn kinderen naar openbare scholen stuurt)  Ze kennen geen maat als ze eenmaal losgeslagen zijn. Ze gaan te keer als gekken, of liever gezegd als onbeschaafde wilden. – Ze zijn gelijk aan kalveren die alleen maar de schuur kennen, als ze in het voorjaar buiten komen kennen ze het onderscheid niet tussen land en water en lopen ze zomaar in de sloot. Dat komt omdat zij (de rechtzinnige jongeren) te weinig algemene festiviteiten meemaken en dus niet geleerd hebben hoe zij zich in het openbaar moeten gedragen. En dan volgt:

“De nieuwe kostschool in Spannum zal daarin niet veel verandering brengen, denk ik. Immers alleen mensen met veel geld kunnen daarvan -precies als van de HBS- gebruik maken; het is dus niets voor de gewone man. En daar willen zij van boerendochters dames maken. Maar die stap lijkt mij veel te groot. Mensen willen blijkbaar heel gewoon zijn of overdreven deftig. Echter, misschien biedt deze school wel kansen voor de jonge dominees, uit de “kwekerij” waar armoe troef is. Als het namelijk zo ver komt, dat er voor moderne dominees geen plaats meer is in de kerk, dan zal een beginnend rechtzinnig predikant ook tevreden moeten zijn met een alledaags traktement. En als zo iemand dan een boerendochter aan de haak kan slaan, is dat voor beide een oplossing. Want je kunt beter dominees-juffrouw (of –mevrouw) zijn dan boerin. De pacht van boerderijen is immers zo hoog, dat het bijna onmogelijk is om als beginnnend boer een goed inkomen te verwerven.  Maar de opvoeding van de boerendochters past niet bij leven in “beschaafde kringen” en voor een jonge dominee is een dergelijke vrouw een last. Daarom zal de Spannumer kostschool een nuttige functie kunnen vervullen”.

Hierin wordt duidelijk, waarom Waling Dijkstra deze school afwijst en bespot: De orthodoxie was niet meer defensief maar maakte zich breed. Daarom zag Dijkstra het oprichten van deze school in het kader van allerlei aktiviteiten van de rechtzinnigen: het opkomende bijzonder onderwijs, het anti-floreenverbond (de floreenplichtigen die vaak vrijzinnig waren en elders woonden, kozen de vrijzinnige predikanten, hoewel de merderheid van de gemeente orthodox was; hiertegen kwam verzet), de zendingsfeesten (toen juist in de mode), en ook de “domineeskwekerij” waarover in de tekst wordt gesproken, namelijk de Doetinchemse inrichtingen van de oud Tzummer J.M van Dijk, waar jongeren werden opgeleid om via de theologische studie in Utrecht rechtzinnig predikant te worden of onderwijzer aan een bijzondere school. Waling Dijkstra zat met deze vooronderstelling op een goed spoor, want bij de opening van de kostschool in de herfst van 1876 was ds Van Dijk één van de sprekers.

Deze school voorzag in een behoefte zo bleek uit het grote aantal aanmeldingen. Maar het is de vraag of Spannum de ideale plaats voor een dergelijke school was. Mensen spraken negatief over deze school; zelfs iemand als Jan Holland, pseudoniem van dr Vitringa rektor van het Deventer gymnasium, in zijn “Darvinia”, dat in die tijd verscheen. Kwaadsprekers stelden, dat ds Krull vooral vanwege zijn vele dochters het initiatief tot deze school genomen had. Sommige dochters waren op de kostschool “De Tafelberg”in Oosterbeek geweest. Nu vermaakten zij zich met de kostschool in het stille Spannum.
Het zou voor de meisjes van de kostschool leuker zijn geweest als ds Krull vader van vele zonen zou zijn geweest. Men zegt, dat één van de meisjes bij het wandelen (altijd twee aan twee) opmerkte: ”kijk precies de dieren van Noachs ark; twee aan twee. Waarop een ander meisje reageerde ”nee dat was veel leuker: zij liepen samen als mannetje en vrouwtje; wij zien hier alleen maar meisjes”.

Waling Dijkstra had gelijk met zijn uitspraak, dat de stap voor boerendochters te groot was. Ik heb een oud-boerin gekend, die in haar jeugd op de Spannumer kostschool gezeten heeft. Maar m.i. is er weinig bewaard gebleven van de beschaving en de ontwikkeling, die zij daar heeft geleerd. Wat daar geleerd moest worden, stond te ver van het leven van de leerlingen af. De leerlingen, die het eerste jaar volbracht hadden, mochten niet Nederlands praten (laat staan Fries!) maar ze moesten Frans spreken. Indien een leerlinge een niet-Frans woord sprak, moest zij met de sleutel om de nek lopen. Deze opleiding was geschikter voor kinderen uit een hoger milieu dan voor boerendochters (zelfs als zij daardoor een toekomstige dominee zouden vinden). Nu er in onze tijd allerlei vormen van voortgezet onderwijs zijn,  zijn er nog maar enkele particuliere kostscholen overgebleven.

Aldus Ype Poortinga.

De hervormd predikant en historicus dr. Wumkes staat dichter bij de leefwereld van de kostschool, en is aanmerkelijk positiever over de kostschool dan Waling Dijkstra. Wumkes eindigt zijn artikel in “Paden fen Fryslân” met de woorden: Honderden jonge meisjes uit patricische, burgerlijke en boeren families uit
Friesland en andere provincies zijn in deze school opgeleid. Zij zijn daarvoor levenslang dankbaar gebleven. Dat is mij gebleken  in veel gesprekken en schriftelijke contacten. De school heeft geestelijk rente opgeleverd. In deze opleiding is een stuk Christelijk cultuurleven zichtbaar geworden, dat deel is van de
geschiedenis van de inwendige zending in Friesland.

Hoewel de meeste meisjes 14 of 15 jaar waren toen ze werden ingeschreven, waren er ook jongere, zoals Eelje Wieringa die nog geen 12 jaar was toen ze naar de kostschool ging. Enkele meisjes waren veel ouder, tot wel 19 jaar. Drie uitzonderingen waren Haika Haan 24, Lammerdina Karsen 31 en Wietske Aeikema 36 jaar, mogelijk waren zij onderwijzeressen en geen leerlingen. De duur van het verblijf was zeer verschillend, van een half jaar tot enkele jaren. Opvallend is dat de Groninger boerendochters niet alleen huwden met landbouwers (19 meisjes), maar ook veel met predikanten (11 meisjes) en zonen van predikanten (4 meisjes). Andere beroepen van echtgenoten (16 meisjes) van deze meisjes zijn onder anderen smid, arts, advocaat, handelaar, inspecteur, hoofd der school en een rector van een gymnasium. Van een opvallend aantal (14) dames heb ik geen huwelijk kunnen vinden. Zij zijn mogelijk vrijgezel gebleven. Dit geldt zeker voor de dames waarbij bij hun overlijden geen partner is vermeld. Ook valt op dat bepaalde families zoals Bastiaans, Knottnerus en Roemeling , die dan onderling ook nog eens sterk aan elkaar verwant zijn veel meisjes naar deze kostschool stuurden. De landbouwer Otto Samuel Knottnerus en zijn vrouw Klasina Kranenborg stuurden maar liefst zes dochters naar deze school.

Foto boven: Gezicht op Spannum met de kerk op de achtergrond

Dhr. Ubbens uit Sneek vertelde mij dat hij zich veel namen van de Groninger meisjes kan herinneren. Zijn moeder Hilje Harmanna Toren noemde deze namen als zij met de andere meisjes uit de groep van Oostwold in gesprek was. Zo vertelde ze ook dat er op bepaalde tijden alleen maar Frans mocht worden gesproken. Na de vakantie kwam er eens een Hollands meisje terug die vertelde dat zij in een auto had gezeten. Dit werd als een zware zonde beschouwd en de gehele school ging voor dit meisje bidden om vergiffenis. Zo kreeg Hilje ook eens een ansichtkaart van een telg uit de familie van Heemstra, wat zij toen heel bijzonder vond. Mogelijk ligt hier een verklaring voor de aanwezigheid van foto’s van Fogelsangstate en het Lytse Slot te Veenklooster in de familiealbum Burema. Het is niet onwaarschijnlijk dat een bezoek aan een adelijke familie tot de opleiding van de meisjes behoorde. De familie van Heemstra woonde van 1762 tot 1938 op Fogelsangstate. 

Lijst op volgorde van inschrijving.

Het hoofd, moeder en (hulp)onderwijzeressen zijn in rood vermeld. 

1. Aaffien Bastiaans, geboren te Nieuwolda op 11 december 1867, overleden te Midwolda op 25 juli 1893, 25 jaar oud. Aaffien is getrouwd te Nieuwolda op 12 mei 1892, op 24-jarige leeftijd met Robertus Busscher (29 jaar oud), landbouwer, geboren te Stadspolder op 30 maart 1863, wonende te Nieuwolda en te Midwolda, overleden aldaar op 2 oktober 1921, 58 jaar oud, zoon van Eildert Aaldriks Busscher (landbouwer) en Mechelina Toren.
2. Anje Bastiaans, geboren te Nieuwolda op 23 januari 1871, overleden te Winschoten op 19 juli 1942, 71 jaar oud. Anje is getrouwd te Bellingwolde op 7 mei 1894, op 23-jarige leeftijd met Nicolaus Eppien Rookmaker (23 jaar oud), landbouwer op boerderij nr.19 (BB.Bellingwolde), geboren te Bellingwolde op 25 augustus 1870, wonende aldaar, overleden aldaar op 10 juli 1919, 48 jaar oud, zoon van Harm Everts Rookmaker (landbouwer en boerderij nr.19 (BB.Bellingwolde)) en Jantje Maathuis.
   

Auke Bastiaans,

1. Arent Bouwes, geboren te Appingedam op 22 juni 1867, overleden aldaar op 2 juli 1867, 10 dagen oud.
2. Hilje Bouwes, geboren te Appingedam op 4 juli 1868. Hilje is getrouwd te Appingedam op 24 juni 1891, op 22-jarige leeftijd met Hessel Dethmers (26 jaar oud), predikant, geboren te Westerlee in het jaar 1865, zoon van Michiel Hessels Dethmers (boerderij nr.120 (BB.Wold-Oldambt)) en Anje Hamster.
3. Grietje Bouwes, geboren te Appingedam op 9 september 1870. Grietje is getrouwd te Appingedam op 20 november 1890, op 20-jarige leeftijd met Coenraad Bernardus Bavinck (24 jaar oud), predikant, geboren te Almkerk in het jaar 1866, zoon van Jan Bavinck (predikant) en Gesiena Magdalena Holland.
4. Arendina Bouwes, geboren te Appingedam op 16 juli 1871, overleden te Groningen op 30 mei 1915, 43 jaar oud. Arendina is getrouwd te Appingedam op 3 januari 1895, op 23-jarige leeftijd met Libertus Bouman (ongeveer 32 jaar oud), arts, geboren te Sappemeer rond 1863 (?), zoon van Hindrik Bouman (schoenmaker) en Geesien Schmidt.
   

1. Trijntje Bouman, geboren te Uithuizermeeden op 1 april 1862, overleden aldaar op 23 mei 1944, 82 jaar oud. Trijntje is getrouwd te Uithuizermeeden op 30 november 1882, op 20-jarige leeftijd met Meindert Ubbens (28 jaar oud), houthandelaar, geboren te Uithuizermeeden in het jaar 1854, zoon van Meerten Menkes Ubbens (houthandelaar) en Luurdina Dijksterhuis.
2. Wibbina Bouman, geboren te Uithuizermeeden op 28 juni 1872. Wibbina is getrouwd te Bierum op 15 augustus 1894, op 22-jarige leeftijd met Fokke Dijksterhuis (34 jaar oud), commissionair, geboren te Bierum in het jaar 1860, zoon van Pieter Heertjes Dijksterhuis (landbouwer) en Freerkje Menkes Ubbens.
   

1. Jurjen Brons, geboren te Termunten op 16 december 1859, overleden op 2 februari 1860, 48 dagen oud.
2. Trijntje Brons, geboren te Termunten op 7 maart 1861. Trijntje was gehuwd met M. Noordhoek, geboren rond 1861 (?).
3. Jurjen Brons, geboren te Termunten op 16 maart 1863.
4. Aaltje Brons, geboren te Termunten op 16 mei 1865. Aaltje was gehuwd met K. Laninga, geboren rond 1865 (?).
5. Albertje Brons, geboren te Termunten op 6 juli 1867.
6. Elsien Brons, onderwijzeres, geboren te Termunten op 6 juli 1869, overleden te Gorssel op 14 januari 1940, 70 jaar oud. Elsien is getrouwd op 4 januari 1893, op 23-jarige leeftijd met Jacobus Lambertus Pitlo (24 jaar oud), smid, geboren te Tiel in het jaar 1869, zoon van Lambertus Pitlo en Moetje van Wijk.
7. Eltjo Brons, geboren te Termunten op 27 februari 1874. Eltjo was gehuwd met A. Goelema, geboren rond 1874 (?).
   

1. Geessiena Haan, geboren te Nieuw Scheemda op 13 juli 1874. Geessiena is getrouwd te Scheemda op 18 juni 1907, op 32-jarige leeftijd met Pieter Arie Vingerling (28 jaar oud), houthandelaar, geboren te Gouda in het jaar 1879, zoon van Abraham Vingerling (houthandelaar) en Klasina Hazebroek.
2. Heika Alida Haan, geboren te Scheemda op 3 september 1877, overleden te Utrecht op 9 maart 1944, 66 jaar oud. Heika is getrouwd te Scheemda op 11 september 1903, op 26-jarige leeftijd met Jochum Goslinga (ongeveer 30 jaar oud), predikant, geboren te Wjelsryp op 20 september 1873, zoon van Jouke Jochums Goslinga en Aletha Martha Ynzonides.
   

1. Wupkea Jacoba Kloosterboer, geboren te Eexta op 14 augustus 1869, overleden te Winschoten op 3 januari 1956, 86 jaar oud. Wupkea is getrouwd te Scheemda op 2 november 1894, op 25-jarige leeftijd met Durandus Kornelius Mensinga (29 jaar oud), landbouwer, geboren te Oostwold op 10 oktober 1865, overleden te Winschoten op 8 juni 1948, 82 jaar oud, zoon van Johannes Henricus Jansonius Mensinga (landbouwer) en Anna Pieters Knotnerus.
2. Hillena Renskea Kloosterboer, geboren te Eexta op 20 oktober 1870, overleden te Winschoten op 20 juli 1953, 82 jaar oud. Hillena is getrouwd te Scheemda op 28 september 1897, op 26-jarige leeftijd met Simon Hemmo Dallinga (26 jaar oud), landbouwer, geboren te Oostwolderhamrik op 2 april 1871, wonende te Eexta, overleden te Groningen op 10 september 1929, 58 jaar oud, zoon van Reint Hemmes Dallinga (landbouwer) en Klaassien Steenbrink.
   

1. Otto Cornelius Knotnerus, gemeenteraadslid, landbouwer en boerderij nr.42 (BB.Wold-Oldambt) "Ol kerke", geboren te Nieuw Scheemda op 21 december 1854, wonende te Midwolda, overleden te Scheemda op 24 maart 1938, 83 jaar oud. Otto is getrouwd te Midwolda op 30 augustus 1883, op 28-jarige leeftijd (1) met Andrea Toren (25 jaar oud), geboren te Midwolda op 4 maart 1858, overleden aldaar op 2 april 1887, 29 jaar oud, dochter van Hermannus Roberts Toren (landbouwer en boerderij nr.42 (BB.Wold-Oldambt) "Ol kerke") en Rikste Menses Starke. Otto is getrouwd te Midwolda op 26 juni 1890, op 35-jarige leeftijd (2) met Elisabeth Knottnerus ook genaamd Bets (28 jaar oud), geboren te Oostwold op 13 februari 1862, overleden te Scheemda op 23 maart 1944, 82 jaar oud, dochter van Otto Samuel Knottnerus (landbouwer en boerderij nr.112 (BB.Beerta)) en Klasina Kranenborg.
2. Fennechiena Knottnerus, geboren te Nieuw Scheemda op 24 maart 1863, overleden te Zeist op 11 november 1943, 80 jaar oud. Fennechiena is getrouwd te Scheemda op 24 juni 1886, op 23-jarige leeftijd met de godsdiensonderwijzer of evangelist Gerrit de Vries (31 jaar oud), geboren te Sexbierum op 25 februari 1855, overleden te Zeist op 31 mei 1943, 88 jaar oud, zoon van Ijbe Tjipkes de Vries (landbouwer) en Antje Jacobs Hofstra.
3. Harmke Knottnerus, geboren te Scheemda op 29 maart 1864, overleden te Goudswaard op 28 mei 1939, 75 jaar oud. Harmke is getrouwd te Scheemda op 8 augustus 1889, op 25-jarige leeftijd met Engbert Hendrik Jonkers (28 jaar oud), predikant, geboren te Diever op 16 april 1861, overleden op 8 maart 1948, 86 jaar oud, zoon van Jan Jonkers en Janke Pieters Dijkstra.
   

1. Samuel Knottnerus, geboren te Oostwold op 3 november 1857, overleden aldaar in het jaar 1868, 11 jaar oud.
2. Albertus Manno Knottnerus, geboren te Oostwold op 16 oktober 1860, overleden aldaar op 19 mei 1861, 215 dagen oud.
3. Elisabeth Knottnerus ook genaamd Bets, geboren te Oostwold op 13 februari 1862, overleden te Scheemda op 23 maart 1944, 82 jaar oud. Elisabeth is getrouwd te Midwolda op 26 juni 1890, op 28-jarige leeftijd met Otto Cornelius Knotnerus (35 jaar oud), gemeenteraadslid, landbouwer en boerderij nr.42 (BB.Wold-Oldambt) "Ol kerke", geboren te Nieuw Scheemda op 21 december 1854, wonende te Midwolda, overleden te Scheemda op 24 maart 1938, 83 jaar oud, zoon van Cornelius Otto Knottnerus (landbouwer) en Jantje Ufkens. Otto is eerder getrouwd te Midwolda op 30 augustus 1883, op 28-jarige leeftijd met Andrea Toren (25 jaar oud), geboren te Midwolda op 4 maart 1858, overleden aldaar op 2 april 1887, 29 jaar oud, dochter van Hermannus Roberts Toren (landbouwer en boerderij nr.42 (BB.Wold-Oldambt) "Ol kerke") en Rikste Menses Starke.
4. Fokje Knottnerus, geboren te Oostwold op 21 oktober 1863, overleden te Groningen op 6 april 1928, 64 jaar oud. Fokje is getrouwd te Midwolda op 16 februari 1891, op 27-jarige leeftijd met Gerrit Lukas Cazemier (26 jaar oud), predikant, geboren te Lettelbert op 20 juni 1864, wonende te Exmorra, te Zwartsluis, te Balk en te Oosterbierum, overleden aldaar op 22 juli 1925, 61 jaar oud, zoon van Lukas Jans Cazemier (landbouwer) en Geeske Gerrits Appelhof.  
5. Gesiena Harmina Knottnerus, geboren te Oostwold op 20 december 1865, overleden te Eexta op 1 april 1939, 73 jaar oud. Gesiena is getrouwd te Midwolda op 10 mei 1887, op 21-jarige leeftijd met Anne Hettes Jellema (25 jaar oud), predikant, geboren te Gauw (Wymbritseradeel) op 29 december 1861, wonende te Oppenhuizen ('t Bildt) en te Vriescheloo, overleden te Oppenhuizen ('t Bildt) op 25 november 1910, 48 jaar oud, zoon van Hette Annes Jellema en Ijtje Wytzes Offringa.
6. Albertus Manno Knottnerus, geboren te Oostwold op 10 december 1867, overleden aldaar op 5 januari 1876, 8 jaar oud.
7. Teelkina Margrietha Knottnerus, geboren te Oostwold op 18 februari 1870, overleden te Eexta op 17 maart 1947, 77 jaar oud.
8. Anna Cornelia Knottnerus, geboren te Oostwold op 10 december 1872, overleden te Eexta op 20 april 1942, 69 jaar oud.
9. Margrietha Jantina Knottnerus, geboren te Oostwold op 15 november 1873, overleden te Eexta op 14 maart 1902, 28 jaar oud.
   

1. Aaltje Mulder, geboren te Sappemeer op 20 september 1874, overleden op 14 juli 1951 te Sappemeer. Aaltje is getrouwd te Sappemeer op 5 mei 1898, op 23-jarige leeftijd met Jan Bomers (ongeveer 30 jaar oud), inspecteur verz.mij., geboren te Kollumerland rond 1868 (?), zoon van Klaas Bomers en Henrika Pera.
2. Herman Mulder, koopman, geboren te Sappemeer in het jaar 1878, overleden te Groningen op 7 januari 1947, 69 jaar oud. Herman was gehuwd met Trientje Diewerdina Tilma, geboren te Bedum op 25 maart 1886, overleden te Groningen op 20 augustus 1940, 54 jaar oud, dochter van Jan Tilma (steenfabrikant) en Andrea Braker.
3. Jantje Mulder, geboren te Sappemeer op 16 september 1883, overleden te Groningen op 16 maart 1952. Jantje is getrouwd te Sappemeer op 7 maart 1916, op 32-jarige leeftijd met Tjakko Hessel Hummelen (29 jaar oud), notaris, geboren 5 maart 1887 te Kollumerland overleden te Groningen op 28 november 1937, zoon van Lambertus Hummelen (gereformeerde predikant) en Ida Veldman. Ida is een nichtje van Sibolt Heikes de Groot (1845-1929). Lambertus en Ida woonden van ongeveer 1882 tot 1888 in Burum, ongeveer 8 km van Het Lytse Slot en Fogelsanghstate te Veenklooster waarvan fotos in familiealbum Bastiaans Burema zitten.
   

1. Hans Willem Roemeling, landbouwer en zaakvoerder, geboren te Oostwold op 10 februari 1883, wonende te Blijham, overleden te Groningen op 15 juni 1961, 78 jaar oud. Hans is getrouwd te Beerta op 20 november 1912, op 29-jarige leeftijd (1) met Grietje Geertsema (24 jaar oud), geboren te Beersterhoogen op 13 december 1887, overleden te Blijham op 19 maart 1940, 52 jaar oud, dochter van Edo Tammes Geertsema (landbouwer en boerderij nr.39 (BB.Beerta)) en Eelke Homan. Hans is getrouwd te Groningen op 29 december 1949, op 66-jarige leeftijd (2) met Beatrix Johanna Hoedemaker (54 jaar oud), geboren te Vlieland op 2 september 1895, overleden te Groningen op 17 mei 1972, 76 jaar oud, dochter van Meylom Hoedemaker en Johanna Visser.
2. Aaltje Roemeling, wijkverpleegkundige, geboren te Oostwold op 1 mei 1885, overleden te Haren op 1 november 1972, 87 jaar oud.
3. Geessien Roemeling, geboren te Oostwold op 12 mei 1887, overleden te Haren op 24 augustus 1983, 96 jaar oud. Geessien was gehuwd met Frederik Johannes Los, predikant, geboren te Leiden op 18 februari 1886, wonende te Laren, te Sijbekarspel, te Midsland (Terschelling), te Wommels, te Oldenkeppel, te Zwartewaal, te Spanbroek, te Olderberkoop en te Noordwolde, overleden te Haren op 31 oktober 1963, 77 jaar oud. Dominee Los was van gereformeerde huize en ging over naar de vrijzinnige richting in de Ned. Herv. kerk.
4. Trientje Roemeling, geboren te Oostwold op 16 september 1889, overleden te Utrecht op 23 juni 1974, 84 jaar oud. Trientje is getrouwd te Leiderdorp op 9 november 1917, op 28-jarige leeftijd met Daniel Schutte (37 jaar oud), inspecteur bij de belastingen, geboren te Nieupoort aan de Lek op 26 februari 1880, wonende te Delfzijl en te Utrecht, overleden aldaar op 30 januari 1957, 76 jaar oud, zoon van Gerrit Jan Schutte (veerman) en Margje Koster.
5. Derk Jan Roemeling, notaris, geboren te Oostwold op 30 augustus 1895, wonende te Beetsterzwaag en te Haren, overleden te Groningen op 13 juli 1969, 73 jaar oud. Derk is getrouwd te Leens op 18 oktober 1921, op 26-jarige leeftijd (1) met Alide Johanna Boer (24 jaar oud), geboren te Warfhuizen op 12 oktober 1897, overleden te Beetsterzwaag op 26 april 1935, 37 jaar oud. Derk is getrouwd te Usquert op 7 augustus 1936, op 40-jarige leeftijd (2) met Greta Cornelie Bierema (27 jaar oud), geboren te Usquert op 17 mei 1909, overleden te Beetsterzwaag op 12 december 1937, 28 jaar oud. Derk is getrouwd te Uithuizermeeden op 29 september 1939, op 44-jarige leeftijd (3) met Hilda Swaantina Elings (28 jaar oud), geboren te Uithuizermeeden op 9 mei 1911, overleden te Groningen op 15 oktober 1984, 73 jaar oud.
   

1. Anna Rutgers, geboren te Wagenborgen op 30 april 1882, overleden te Bergharen op 13 april 1941 (59 jaar oud), Anna is getrouwd te Beuningen op 3 mei 1916 op 34 jarige leeftijd met de landbouwer Gerrit Frederik Gramser (43 jaar oud), zoon van Gerrit Gramser en Jacoba van Ede.
2. Jenna Johanna Rutgers,  geboren te Wagenborgen op 30 augustus 1883, getrouwd te Beuningen op 20 oktober 1909 op 26 jarige leeftijd met de predikant Popke Stegenga  (27 jaar oud), geboren te Koudum, zoon van Ane Stegenga en Jacobje Bajema.
   

1. Lubberta Siccama, geboren te Vliedorp op 28 januari 1877, overleden te Haren op 19 december 1969, 92 jaar oud. Lubberta is getrouwd op 11 mei 1900, op 23-jarige leeftijd met Elze Kuiper (29 jaar oud), landbouwer, geboren te Fransum op 25 december 1870, overleden aldaar op 8 januari 1931, 60 jaar oud, zoon van Martinus Kuiper (landbouwer) en Jeltje Kiestra.
2. Sijtske Siccama, geboren te Ulrum op 24 maart 1880, overleden te den Ham     (Aduard) op 4 september 1899, 19 jaar oud.
   

1. Catharina Helena Switters, geboren te Groningen op 2 augustus 1878, overleden te Zuidlaren op 24 januari 1934 (55 jaar) 
2. Hillechina Catharina Switters, geboren te Groningen op 11 oktober 1885, overleden te Bedum op 12 augustus 1972. Hillechina is getrouwd te Groningen op 26 april 1916 met de koopman Pieter Reiner Reisiger, geboren te Groningen, overleden te Groningen op 22 mei  1947 (58 jaar), zoon van de architect Andreas Reisiger en Jacomina Broekman.