Zoektocht naar het weggehakte familiewapen van dominee Nieuwold in de Damkerk van Hoogezand.
In de Damkerk van Hoogezand werd bij de restauratie in augustus 1980 onder een laag beton de grafzerk van dominee Nieuwold teruggevonden.
De zerk verkeerde in een zeer goede staat,
behalve het familiewapen, dat er mogelijk ten gevolge van de Bataafse Revolutie
van 1795 zal zijn afgehakt. Het uitvoerend bewind van de Bataafse Republiek gelaste in een brief
op 2 maart 1798 het volgende: ,, …. Dat binnen den kortst
mogelijken tijd uit alle kerken en anderen publieke gebouwen tot dit voormalig
gewest (Groningen) behorende, weggenomen worden de wapenborden, eergestoeltes
en andere tekens van onderscheiding, alsmede dat verbooden werde het dragen van
liverijen, het voeren van wapens op koetzen en alles hetgeen strijdig is tegen
de geheiligde wetten der gelijkheid.,,
Momenteel
bevindt de zerk zich onder de preekstoel in de zogenaamde dooptuin van
de
Damkerk. Dominee Johannes Henricus
Nieuwold ontleend zijn familienaam aan de plaats Nieuwolda
waar hij op 27
december 1700 werd geboren als zoon van de landbouwer Hendrik
Abels en Reentje Jans.
Op 1 juli 1720
ging hij theologie studeren aan de universiteit van Groningen. Na zijn
studie
werd hij op 26 juni 1729 beroepen als predikant te Gerkesklooster en
trouwde
een jaar later op 29-jarige leeftijd op 10 oktober 1730 in Zuidlaren
met de
24-jarige Titia Janssonius uit
Siddeburen, dochter van dominee Johannes Janssonius en Titia
Meints. Na een periode van acht jaar in Gerkesklooster
werd hij beroepen
in Ten Boer, waar hij tot 12 april 1750 de gemeente bediende. Op 26
april 1750
werd hij dominee in Hoogezand waar hij op 28 juni 1757 op 56 jarige
leeftijd
overleed en vervolgens in de Damkerk onder een fraaie zerk werd
begraven. Het
bestaan van de zerk was wel bekend, en werd in 1910 beschreven in het
boek
“Grafschriften in Stad en Lande” door: J. A. Feith,
C. H. van Rhijn, Jb.
Vinhuizen en G.A. Wumkes. In “Groninger
gedenkwaardigheden” van 1977 door A. Pathuis staat
de zerk onder nr. 1980 op
blz. 381 als volgt beschreven:
Johannes
Henricus Nieuwold, natus A° 1700, 27
Decemb., in Deo requievit A° 1757,
d. 28 Iun., postquam Ecclesiam Christi parisset 9 annos in
Gerkesklooster, 12
in Ten Boer & 7 in Hoogezand.
Afbeelding
rechts: de zerk van dominee Nieuwold.
Zoals
op de afbeeldingen is te zien zijn alleen de symbolen weggehakt. De
fantasie-kroon en de deellijn zijn ongemoeid gelaten. Aan de
beschadigingen op
het schild zijn de plaats en vorm van de afgehakte symbolen nog
duidelijk zichtbaar.
Zelfs zijn er nog enkele punten van de sterren te zien. Hierdoor is het
wapen
redelijk als volgt te beschrijven: Gedeeld: I,
een omgekeerd hart; II, drie zes-puntige sterren, geplaatst 2 - 1. Het
schild is gedekt door een fantasie-kroon met op de hoofdband drie
bladeren en
twee parels.
Deze
beschrijving komt
overeen met het wapen op de zerk van zijn broer, dominee Abel
Henricus
Nieuwold 1698-1744 te Jukwerd[2].
Abel voert eveneens een gedeeld
wapen met dezelfde symbolen, maar dan zonder deellijn en is het
omgekeerd hart
beladen met een omgekeerde Letter S. Het weglaten van de deellijn en het
kleinere hart zal een gevolg zijn geweest van plaatsgebrek door
versmalling in
het midden van het wapenschild.
Foto boven:
De familiewapens van Abel Henricus Nieuwold en zijn vrouw op de zerk in
Jukwerd[3].
Beschrijving:
Aliantiewapen
gedekt door een kroon met
op de hoofdband drie bladeren en twee groepen van drie parels,
geplaatst 1-2:
Rechts (Nieuwold) : Gedeeld, doch de deellijn ontbreekt: I een
omgekeerd hart,
beladen met een omgekeerde letter S; II drie sterren, geplaatst 2-1.
Links
(Aagtje Jans): In een gekuipte tobbe op drie poten, te midden van veel
blaadjes, drie korenbloemen, van ter zijde, aan bladerloze stengels.
Johannes
en Titia kregen zeven kinderen waaronder Johannes
Henricus Nieuwold met dezelfde
naam als zijn vader. Deze Johannes was een veelzijdig mens en naast
dominee ook
schoolopziener en uitvinder. Hij werd geboren op 17 november 1737 in
Gerkesklooster
en overleed op 74 jarige leeftijd in zijn woonplaats Warga op 30 juni
1812. Als onderwijshervormer schreef hij
o.a
kinderboeken en hield zich naast het onderwijs ook bezig met
uitvindingen en
verbeteringen in de landbouw. In de Grote kerk van Leeuwarden is ter
ere van
hem een monument opgericht en in Warga is er een straat en een school
naar hem genoemd[6].
In
deze kerk van Wartena (3,6
km van Warga) waar hij in 1779 als
opzichter toezag op de
bouw van de kerk bevindt zich
aan de rechterzijde na de binnenkomst in de
kerkzaal een gebrandschilderd
raam met het familiewapen van dominee Nieuwold. Het is in 1780 gemaakt door
de Sneker glazenier
Ype Staak (1707-1808)[7].
Het is
eveneens
een gedeeld
wapen met dezelfde symbolen
als de wapens van zijn vader, oom en nicht, maar dan zonder omgekeerd
hart en
de sterren heraldisch rechts in plaats van links zoals in de andere
drie
wapens. Ook is de hoofdletter S niet gespiegeld. De links
– rechts verwisseling is mogelijk ontstaan doordat de
opdrachtgever het familiewapen heeft beschreven vanuit de aanschouwer
gezien en
de glazenier het heeft geïnterpreteerd als een heraldische
beschrijving,
waarbij het wapen beschreven wordt vanuit de schilddrager gezien. Ook
zal
hierdoor de spiegeling van de letter S zijn verdwenen. Het verdwijnen
van het
hart zal ik later in dit artikel trachten te verklaren. Overeenkomstig
de wapens van adel en eigenerfden zijn ook in het wapen van Nieuwold de
sterren
van goud op blauw, waaruit we heraldische kennis van de glazenier en of
opdrachtgever mogen veronderstellen.
Afbeelding links: Het bovenste gedeelte van een gebrandschilderd raam met hierin
het
wapen van Ds.
J.H. Niewold. De foto
is gemaakt door Piet van der Velde te Warten en vanwege de achtergrond
en brede
raamstijlen aangepast door de auteur.
Afbeeldingen links: Een reconstructie van het
afgehakte wapen van Johannes Henricus Nieuwold naar het voorbeeld van
de zerk
van zijn broer in de kerk van Jukwerd .
omgekeerd hart
Een
omgekeerd hart is een oud (voorchristelijk)
afweersymbool van het kwaad. In Zeeland dacht men de huizen tegen
onheil zoals
onweer te kunnen beschermen door in de nok van het dak op de makelaar
een
omgekeerd hart aan te brengen (zie afbeelding rechts).
Ook op familiewapens is dit symbool
zeer zeldzaam.
Ik heb hiervan slechts twee voorbeelden kunnen vinden. In de
Oude
kerk te Amsterdam ligt op de Sint-Sebastiaanskapel een fragment van de
zerk
van Frans Jacopsz
met een schild met
omgekeerd hart, hangend aan een riem, nr. 29. Doordat twee zerken
verder op
nr. 31 Pieter
Pietersz in 1540 werd begraven, zal het fragment uit
dezelfde periode stammen. Bron: De
Oude Kerk te Amsterdam, Bouwgeschiedenis
en restauratie
(2004), door: Herman Janse, blz. 340 en 341,
http://www.dbnl.org/tekst/jans353oude01_01/jans353oude01_01_0036.php
In de Nieuwe Kerk te Delft ligt een grafzerk van Maria Gerritsdr. Camerling, overleden 17-06-1666 en Adriaan Hendriksz. Post overleden 30-07-1666 met hierop een familiewapen met twee eendjes met daaronder een omgekeerd hart. Bron: Genealogische en Heraldische Gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Zuid-Holland, door: Mr. P.C. Bloys van Treslong Prins, deel 1, 1922, blz.82.
Afbeelding links: Het tussen 1671 en 1621 gebouwde kasteel Marfontaine van Marguerite de Beaumont aan de Rue du Chateau even ten zuiden van Marfontaine in het noorden van Frankrijk.
De muren van dit kasteel zijn rijkelijk voorzien van symbolen (metselaars tekens). Onder de daklijst is met grote letters de naam van de eigenares van het kasteel. aangebracht
Zo zou de afbeelding van een omgekeerd hart boven een een crucifix het einde van de echtelijke liefde tussen de eigenares van het kasttel Marguerite de Beaumont en haar echtgenoot Jacques Raoult de Fay d'Athies symboliseren (afbeelding links onder). Dit ten gevolge van het overlijden van Jacques. Op dezelfde muur (zie afbeelding rechts) zou hij dan zijn afgebeeld als een gestileerd mensfiguur met daaronder twee harten als symbool van zijn echtelijke liefde met Marguerite de Beaumont. Bron: Website Middeleeuwse metseltekens van Ben Veldstra, http://www.metseltekens.nl/FR/thie3.2.10.html
Een modern voorbeeld van een omgekeerd hart is een hangertje waarin as van een gestorven dierbare kan worden gedragen. Eventueel met inscriptie.
Afbeelding rechts: een goeden asdrager in de vorm van een traan met hierin als uitsparing een omgekeerd hart. Bron: https://www.ashangertje.nl/
-
-
Ook het rvs beeld van de beeldhouwer
Leo
Perdon (afbeelding rechts)
is een mooi voorbeeld. Het bestaat uit 2 beelden die aan de onderkant
een omgekeerd hart vormen,
elkaar
kruisen en bovenaan weer samenkomen. In de sokkel kan een koker worden
aangebracht waarin de as van een overledene kan worden geplaatst. Bron:
http://kunstmarktplaats.nl/author/leo-perdon/
-
omgekeerde letter SDe omgekeerde letter S is moeilijker te verklaren vanwege het ontbreken van een verklaring en of oorsprong bij de zeldzame voorbeelden. Een verwijzing naar een naam in de familie is uitgesloten en een voorouder met een naam beginnende met een S komt niet voor.
Ondanks de hoge
zeldzaamheid van letters in wapens heb ik hiervan toch nog enkele
voorbeelden kunnen
vinden. Het
Noord Hollandse Laren had oorspronkelijk een gespiegelde hoofdletter S
als stadswapen
(afbeelding links). Het 200 jaar oude stadswapen waarvan de oorsprong
en
betekenis onbekend is, is later om onbekende reden een normale letter S
geworden
Ook het in
1926 ontworpen stadswapen van het Duitse Hassloch bevat een omgekeerde
S (afbeelding
links). In de beschrijving wordt het een dubbelhaak genoemd die
afkomstig is
van het Gerechts-zegel van Hassloch
De S van Spinoza wordt om onbekende
reden soms normaal en soms
gespiegeld weergegeven. De gespiegelde versie van de stempel in rode
zegellak
lijkt mij het meest oorspronkelijk. Dat dit een foutje van de
stempelsnijder
zou kunnen zijn, lijkt mij niet erg waarschijnlijk.
-
Genealogie Nieuwold
Generatie
I
I Hendrik
Abels,
zoon van Abel
Richts
en Eltjen
Hendriks van Bolhuis,
landbouwer, wonende te Nieuwolda (GR), overleden rond 1707.
getrouwt
(h.c.) op vrijdag 13 maart 1691 te Nieuwolda (GR) (1) met de 20-jarige Aaltjen
Fokkes,
dochter van Fokko
Tammes en Hille
Lodewijks,
gedoopt op donderdag 12 januari 1671 te Nieuwolda (GR).
Van
Hendrik en
Reentje zijn vijf kinderen bekend:
Van Louwert Fokkes en Reentje zijn elf kinderen bekend. Zie voor hun nazaten http://members.home.nl/jp.de.groot/luitje.htm op deze site:
6 Frouke
Louwerts, gedoopt op zondag
11 mei 1710 te Nieuwolda (GR), overleden voor vrijdag
27 augustus 1745, hoogstens 35 jaar, 3 maanden en 16 dagen.
Op
6 augustus
1737 werd Focko Louwerts Niewoldt, Oldamtinus, Phil, ingeschreven als
student
aan de universiteit van Groningen. Hij werd op 8 mei
1746 predikant te de Waal op het eiland Texel tot 20 september 1761,
waarna hij
predikant werd in Odoorn tot zijn overlijden in 1780 Hij was zeer
inventief en
werd bekend door het uitvinden van een driewieler dat met de voeten
werd
voortbewogen, waarmee hij van Odoorn naar Exlo en Valthe reed. Ook
verbeterde
hij de Drentse spinnewiel en maakte eveneens staartklokken. Focco
trouwt
rond 1742 op ongeveer 25-jarige leeftijd met de ongeveer 26-jarige Anna
ten Oever,
dochter van Wilhelmus
ten Oever
en Anna
Mezeroy.
Anna is geboren op vrijdag 30 oktober 1716 te Roden
(DR), overleden op
woensdag 25 maart 1807 te Echteler (DEU) Op den Huize Echteler. Anna
werd 90
jaar, 4 maanden en 23 dagen.
Generatie
II
Abel
trouwt op
zondag 17 januari 1723 te Beerta (GR) op 25-jarige leeftijd (1) met de
ongeveer
27-jarige Aagtje
Jans,
dochter van Jan
Pieters
en Aefke
Claessens,
geboren rond 1696 te Ulsda (GR), overleden voor 1740,
hoogstens
44 jaar.
Van Abel en
Aagtje is een kind bekend:
Reentje
gaat in
ondertrouw (kerk) op zondag 17 januari 1745 te Nieuwolda (GR), trouwt
(h.c.
Nieuwolda 20 januari) op zondag 14 februari 1745 te Roderwolde (DR) op
21-jarige leeftijd met de 24-jarige Henricus
Warendorp,
zoon van Pieter
Warendorp
en Alegonda
Ringels,
predikant, wonende te Roderwolde (DR), te Oosterend (NH) en
te Leens
(GR), gedoopt op vrijdag 29 november 1720 te Groningen (GR),
overleden op
maandag 12 januari 1784 te Leens (GR), 63 jaar, 1 maand
en 14
dagen.
Abel trouwt op
zondag 20 maart 1740 te Groningen (GR) op 42-jarige leeftijd (2) met de
33-jarige Catharina
Ringels
ook genaamd Trijntje, dochter van Willem
Ringels
en Derkje
Alberts Hanekamp, gedoopt
op vrijdag 27 augustus 1706 te Groningen (GR), overleden op
zaterdag 17 december 1746 aldaar. Catharina werd 40 jaar,
3
maanden en 20 dagen.
Van
Abel en
Catharina zijn twee kinderen bekend:
Alegonda
trouwt
op dinsdag 7 augustus 1764 te Garsthuizen (GR) op 22-jarige leeftijd
met de
36-jarige Arnoldus
Oudeman
ook genaamd Arent Wolters,
zoon van Nicolaas
Oudeman
en Everdina
Arents,
predikant, wonende te Garsthuizen (GR) en te Stedum (GR), gedoopt op
woensdag 12 november 1727 te Appingedam (GR) als Arent Wolters,
overleden op
dinsdag 20 mei 1800 te Stedum (GR) 72 jaar, 6 maanden en
8
dagen. Arnoldus
was
eerder gehuwd (1) met
N.N..
Johannes
trouwt
op dinsdag 10 oktober 1730 te Zuidlaren (DR) op 29-jarige leeftijd met
de
24-jarige Titia
Jansonius,
dochter van Johannes
Jansonius
en Titia
Meints.
Titia, wonende
te Zuidlaren (DR) en te Gerkesklooster (FR), geboren op
zaterdag 12
juni
1706 te Siddeburen (GR), overleden op zaterdag 26 januari 1782 te
Warga
(FR), 75 jaar, 7 maanden en 14 dagen.
Van Johannes en
Titia zijn zeven kinderen bekend:
2 Johannes
Henricus Nieuwold, gedoopt
op zondag 15 februari
1733 te Gerkesklooster (FR), overleden voor zondag 17 november 1737, 4
jaar, 9 maanden en 2 dagen.
4 Geertruida
Nieuwold,
wonende te Hardegarijp (FR), te
Rijperkerk (FR) en te Groningen (GR), gedoopt op zondag 16
oktober
1735 te
Gerkesklooster (FR), overleden op maandag 7 juli 1800 te
Groningen
(GR), 64 jaar, 8 maanden en 21 dagen.
Geertruida
gaat
in ondertrouw op dinsdag 29 juli 1783 te Leeuwarden (FR), trouwt op
zondag 24
augustus 1783 te Groningen (GR) op 47-jarige leeftijd met de 48-jarige Abraham
Groenewolt,
zoon van Lourens
Groenewolt
en Hillegonda
Rensema.
Abraham, boekverkoper en boekdrukker,
wonende te Groningen (GR), is afkomstig uit aldaar, gedoopt op
vrijdag 14
januari 1735 aldaar, overleden op dinsdag 23 januari 1816
aldaar, 81 jaar en 9 dagen. Abraham
was
eerder gehuwd (1)
ondertrouw op vrijdag 23
december 1768 te Groningen (GR) met Maria.Maria
van Buisen, dochter van Jacobus van
Buisen en Anna
Margrieta van Colenbergh, afkomstig uit
Groningen (GR), gedoopt op zondag 2 april 1741 aldaar,
overleden op zaterdag 13
oktober
1781 aldaar, 40 jaar, 6 maanden en 11 dagen.
In
de kerk van
kerk van Wartena in de gemeente Leeuwarden is in een gebrandschilderd
raam een
familiewapen van de predikant, schoolopziener en uitvinder Johannes
Henricus
Nieuwold 1737-1812 aangebracht. Het is een gedeeld wapen: I, in blauw
drie
gouden zes puntige sterren, geplaatst 2 - 1, waarvan de onderste ster
iets
groter is; II, in rood een zilveren hoofdletter S met schreef. Het
schild is
gedekt door een eigenerfdenkroon van goud met op de hoofdband drie
bladeren en
twee parels. Als Schildhouders twee engelen die op
naar beneden gerichte bazuinen blazen.
In
de Groninger
courant van 7 juli 1812 staat het volgende bericht: Na een bedlegering
van drie
dagen overleed zeer zacht op den avond van den 30 juni jl., de wel
eerw. zeer
geleerde Heer Johannes Henricus Nieuwold, predikant bij de hervormden
te Warga,
Warstiens en Wartena, en schoolopziener in het 6e distrikt van het
departement
Vriesland. Hij berijkte den gezegenden ouderdom van 74 jaren en 7
maanden. Zijn
leven was der Godsvrucht en mensenliefde, welke hij predikte, geheel
toegewijd
met een zeldzame en geheel oorspronkelijke geest begaafd, was zijn
ijver tot
bevordering van ware verlichting en verbetering
onbegrensd en belangeloos en zijn verdiensten waren,
vooral ten aanzien
van het eerste onderwijs der lieve jeugd, geheel eenig; zo dat hij
voorzeker
bij elk, die in zijn diep denkenden geest kon indalen, in zegenende
nagedachtenis blijven zal. Langs deze gewone weg geef ik van dit
smartelijk
overlijden mijns geliefde oom kennis aan vrienden en bekenden. B.
Nieuwold,
Warga, den 2 juli 1812, predikant te Zuidbroek en Muntendam.
Generatie
III
III Hendrik
Abels
Nieuwold,
zoon van Johannes
Henricus Nieuwold (II-B)
en Titia
Jansonius,
predikant, wonende te Lippenhuizen
(FR), te Hardegarijp (FR) en te Leeuwarden (FR), geboren op woensdag
12
december 1742 te Ten Boer (GR), gedoopt op zondag 16 december 1742
aldaar, overleden op zaterdag 11 januari 1783 te Leeuwarden
(FR), begraven op
woensdag 15 januari 1783 aldaar, 40 jaar en 30 dagen.
Hendrik
trouwt
op maandag 20 december 1779 te Groningen (GR) op 37-jarige leeftijd met
de
19-jarige Catharina
Smit,
dochter van Benjamin
Smit
en Anna
Smith,
gedoopt op zondag 9 maart 1760 te Groningen (GR), overleden op
zaterdag 7
maart 1840 te Leeuwarden (FR), 79 jaar, 11 maanden en 27
dagen. Catharina
was
later gehuwd (2) op zaterdag 29 mei
1784
te Groningen (GR) met Hermanus. Hermanus Kijff,
zoon van
Hindrik Kijff
en
Geertruida Hofman,
lakenkoopman, wonende te Groningen (GR),
gedoopt op dinsdag 20 mei 1749 aldaar, overleden op dinsdag 18 maart
1817
aldaar, 67 jaar, 9 maanden en 26 dagen.
Hermanus was eerder gehuwd (1) (h.c.) op donderdag 26
februari 1778 te Groningen (GR) met Janke
Luppes, dochter van Arnoldus
Luppus
en Luirtske Altena, gedoopt
op dinsdag 26 september 1758 te
Groningen
(GR).
Van Hendrik en
Catharina zijn twee kinderen bekend:
1 Johannes
Henricus Nieuwold,
gedoopt op woensdag 18
oktober 1780 te Leeuwarden (FR).
Generatie
IV
IV Benjamin
Nieuwold,
zoon van Hendrik
Abels Nieuwold (III)
en Catharina
Smit,
predikant, wonende te Lutjegast (GR),
te Zuidbroek (GR) en te Leeuwarden (FR), geboren op woensdag
19 juni
1782
aldaar, overleden op zaterdag 1 februari 1851
aldaar, benoemd tot
ridder
in de Orde van de Nederlandse Leeuw, 68 jaar, 7 maanden
en 13
dagen.
Van Benjamin en
Maria zijn vijf kinderen bekend:
1 Catharina
Nieuwold,
geboren op woensdag 3 mei 1809 te
Zuidbroek (GR), gedoopt op zondag 28 mei 1809
aldaar, overleden
op
woensdag 7 januari 1857 te Amsterdam (NH), 47 jaar, 8
maanden en
4 dagen.
Catharina
trouwt
op woensdag 26 oktober 1836 te Leeuwarden (FR) op 27-jarige leeftijd
met de
30-jarige Jaques Henri de Dompierre de
Chaufepie,
zoon van George
Samuel de Chaufepie
en Marie
Jeanne Sevenbergen,
predikant, wonende te Leeuwarden (FR), te 's-Gravenhage (ZH),
te
Amsterdam (NH) en te Leiden (ZH), geboren in 1806 te Delft (ZH),
overleden op vrijdag 9 december 1864 te Leiden (ZH), 58
jaar. Jaques
was later
gehuwd (2) op
woensdag 2 mei 1860 te
's-Gravenhage (ZH) met
Marie Ferrand, dochter van Jean Henri
Ferrand en Elisabeth
Geertruida Verkouteren, wonende te
's-Gravenhage
(ZH), geboren op dinsdag 30 maart 1824 te Goes (ZL), overleden
in
december 1902 te 's-Gravenhage (ZH), 78 jaar en 9 maanden.
3 Hendrik
Abel
Nieuwold,
predikant, wonende te Jelsum (FR), geboren op dinsdag 2 april
1816 te Zuidbroek (GR), overleden op
zaterdag 8
oktober 1892 te Wormen (GD), 76 jaar, 6 maanden en 6 dagen.
[1] Groninger
gedenkwaardigheden, 1977, A. Pathuis,
nr.1980, blz. 381
[2] Groninger
gedenkwaardigheden, 1977, A. Pathuis, nr.
2063, blz. 393
[3] Foto grafzerk dominee Nieuwold te
Jukwerd is gemaakt
door Rieks Pepping
[4] Groninger
gedenkwaardigheden, 1977, A. Pathuis, nr.
3549, blz. 645
[5] Informatie Stichting Historie
Stedum, Klaas Pilon
[6] Genealogie Nieuwold, Starke, de
Groot, Veltman en
Kamminga, http://members.home.nl/jp.de.groot/luitje.htm
Herinneringen aan J.H. Nieuwold, door: H.W.C.A. Visser,
Sneek
1814
[7] Website van de Hervormde Gemeente
Wartengahe Warten
Wergea Warstiens http://www.wartengahe.nl/kerkgebouw%20warten.html
[8] Website Heraldry of the world: http://www.ngw.nl/heraldrywiki/index.php?title=Laren_%28NH%29
[9] WikipediA: http://de.wikipedia.org/wiki/Ha%C3%9Floch